Ичих нvvр байвал ичиж амьдраач ээ

                Улс тєр тэр чигээрээ ‘’шоу’’ болоод хувирчих юм байна л даа. Одоо бvр бие биенээ ална тална, шулна хорлоно гэж сvрдvvлэх ч энvvхэнд болж. Аягvй бол ална, шулна гэж анд нєхрєє занчихаад адаг сvvлд нь ийм vг хэлээгvй гэж бултах нь холгvй байх юм. Хэлсэн vгэндээ хариуцлага хvлээдэггvй энэ улс тєр гээч шоуны талбарын гоцлон тоглолтууд арай хэрээс хэтрэх нь. Тэр дундаа тэргvvн зиндааныхан нь бvр замбараагаа алдлаа. Та нарыг хєл толгойгоо олохгvй, хєгшин залуугаа ч ялгахгvй самгардсаар байтал аль хэдийнээ гурван жил ард чинь хоцорчихсон байгааг мэдэж байгаа болов уу.

                Мэдэхгvй л биз дээ, энэ тэрvvгээр шантаажлаад л, шоу зохион байгуулаад л юун цаг хугацаа манатай vvнийг бодох ч сєхєєгvй яваа. Хэлэлцэж ярилцаж байна нэрийн дор хэрээ галуу шиг хэрэлдэж ‘’гу-аг’’-ласаар байтал 2012 он хаяанд чинь ирээд хаалга vvдийг чинь хэмхэчих нь байна нєхєд єє.

Аль 2008 оноос хойш улс тєрчид та нєхдvvд парламентынхаа 76-хан гишvvнээ бvрдvvлчихэж чадахгvй яаж хєглєж байлаа. Засгийн газраа байгуулах гэж, Ерєнхий сайдаа томилох гэж ямар давчуу хугацаанд яадаг шийдвэр гаргачихсан билээ дээ байз. Санаж байна уу. Яагаав дээ, єєрсдийн чинь нэрлэсэн єнєєх Стандарт бус гэгч Засгийн газар шvv дээ. Удаа ч vгvй Ерєнхийлєгчийн сонгуулиар бас баахан асуудал vvсээд балга тарьж орхио биз дээ. Одоо ч хар мєр нь арилаагvй, хаа нэгтээ дуулдаад л байгаа шvv.

2008 оны сонгууль ер нь буруу єдрєє болчихсон юм уу гэлтэй араас нь улс тєрийн намууд нь хоорондоо болон дотроо хагаран бутарч, хагаралдан зєрчилдєєд л байгаа. Одоо бvр хооронд нь єрсєлдvvлээд л, хоёуланг нь ємчлєєд л жигтэйхан цойлоод байсан хоёр нам єнєєдєр хэрvvлийн буг, хэтэвчинд шунагсадын уул уурхай, хvмvvсийн бай, хvvхдvvдийн мєрєєдєл болчихсон байна.

Ард тvмнийхээ ємнєєс гэсэн нэрээр айхтар сvрхий босогч тэмцэгч болж худал царайлж байсан зарим нэг нєхдvvд Ардын нам, Ардчилсан намд элсээд амжсан мэр сэр хvмvvс олон биш ч гэсэн цєєнгvй бийг хэлэхэд илvvдэхгvй.

Эрх мэдэлтэй болгон нь албанд, мєнгєнд шунаж, энгийн ард иргэд нь тэдэнд атаархан, хорсон зэвvvцэж байхад ирээдvй хойч маань тэгэхэд эрх мэдэлтэй, мєнгєтэй болохыг мєрєєдєж та нараар vлгэр дуурайл авч байх юм. Ичиж амьдраач ээ.

Тєрийг тvшиж, тvмэн олныг жаргаана гэж ам єчиг гарсан алдарт улс тєрчид єнєєдєр хаана байна вэ, АСА циркэд илтгэл тавьж байна уу, аль эсвэл ард тvмний тєлєє нэрээр алт эрдэнэсийг минь харийнхны халаасанд хийхээр хуулиа баталж сууна уу. Улсын хєрєнгийг хувааж идэх гээд УИХ-ын чуулганы танхимд яг одоо хуралдаж байгаа юу.

Ичих нvvр байвал ичиж амьдармаар юм аа. Би ичихгvй ээ гэсэн шиг гууль болгосон хуулиа, тvvхий боловсруулсан тєслєє ард тvмний тєлєє гэж авлига хээл хахуульдан байн баталчихаад, байдгаа барсан хойноо бантан хутгачихлаа гээд суух тийм сайхан байна уу та нарт.

‘’Чимээгvй хот’’-ыг тайван амгалан байлгая

Энэ талаар бичихэд vнэхээр хvнд юм. Гэхдээ бид бичих ёстой. Бас vvнийг дэмжиж энэ талаар арга хэмжээ авах цаг нь болжээ. Нийтлэлийнхээ эхэнд шууд таны бодолд тань, ухаанд тань хар зvйлийг єгvvлээд эхэлчихвэл энэ талаар та уншихаас ч зvрхшээх байсан биз. Тиймээс би ‘’Чимээгvй хот’’ гэж нэрийдлээ. Та бидний амьдарч буй орчин тойронд хаа сайгvй л хєршлєн ‘’Чимээгvй хот’’ айлсжээ. Хаанаас нь ч харсан, яаж ч бодсон хар бараан зvйл нvдэнд тусч сэтгэлд буумаар нийслэлийн газар нутагт буй тэдгээр ‘’чимээгvй хот’’-той хамт єнєєдєр та бидний хvvхэд єсєн торниж, бид єєрсдєє оршин сууж байна. Амьд буй хvнээ, нойрсон буй бурхадаа ингэж сэвтээж болно гэж vv.

Сайн хvн тэнгэрийн орон руу халихаараа бурхан болдог гэлцдэг. Муу хvн ч тэнгэрийн оронд очоод єнгєрсєн амьдралдаа харамсан гэмшиж буй бол адилхан бурхан болдог ч гэлцдэг. Улмаар дээд тэнгэрээс буруугаа гэмшин, удмынхаа хvмvvсийн аж амьдралын саад тотгороос нь нимгэлж, дээд тэнгэрээс ивээсээр байдаг гэх ахмад буурлуудын маань vнэтэй сайхан сургамж vг бий.

Тайван амгалан нойрсон буй Чимээгvй хоттой та бид айлсан суух нь яавч байж болшгvй юм. Єнєєдєр нийслэл хотод маань Далан давхар, Цагаан даваа, Нарангийн энгэр, Орос оршуулгын газар, Єлзийтийн оршуулгын газар, Буянт ухаа, Тvргэний гол, Орбит, Тахилтын ам, 61-ийн гарам гэх мэт та бидний мэдэх олон газар, олон ч Чимээгvй хот бий болжээ. Эдгээрээс зєвшєєрєлтэй гэхээсээ илvv зєвшєєрєлгvй нь их байгаа. Зарим нэгэнтэй нь айл єрхvvд айлсан сууж байгааг ч та бид мэднэ. Энэ талаар дэлгэрэнгvй тоо баримт байгаа нь лавтай. Миний дуулахын 30 мянга орчим хvн Чимээгvй хоттой айлсан амьдардаг гэсэн. Айлсах гэдэг нь Чимээгvй хотын хаяа энгэрт нь шахуу амьдрахыг хэлж байна. Энэ олон хvмvvс тийм газар ямаршуу байдалтай аж тєрж, амьдарч буй нь хэнд ч ойлгомжтой. Яахав дээ, аргагvйн эрхэнд л айлсаа биз. Гэхдээ Чимээгvй хотоо тусгаарлаад, бурхан болоочдоо тайван амгалан байлгахыг хvссэн бол яалаа гэж тэнд нь айл бvлvvд амьдран суугаад хаяа энгэрт хашаа босгоод унах билээ дээ.

Манайхаас бусад орнуудад Чимээгvй хоттой иргэд нь ийн олноороо айлсаж байсан талаар та ч дуулаагvй л байх. Ер нь бурхан болоочдоо хаана нутагшуулах нь угтаа бол учиртай байх ёстой. Нутагшуулсаны дараагаар ч анхаарч байх шаардлагатай болов уу. Миний бодохын нийслэл хотод байдаг дээрх хэдэн Чимээгvй хотын єнгє vзэмж, хашаа хайс, хамгаалалт харуул гэж байлгамаар. Гэтэл найман настай учир мэдэхгvй хvvхэд ч даваад орчихмоор жижигхэн хашаа, хаанаас нь ч харсан хvйт даамаар зэврvvн тєрх vзэмжтэй орчин, хэн хамгаалж, хянаад байгаа нь мэдэгдэхгvй эзэнгvй газрууд л байдаг шvv дээ.

Уг нь болдог бол, болдог бол ч гэж дээ болох зvйл бол бурхан болоочдоо тайван амгалан байлгахын тулд зориулалтын хашаа хайсаар хамгаалж, ойр орчим тойрныг нь цэцэрлэгжvvлж, ногоон тєгєл мэт сайхан болгож яагаад болохгvй гэж. Дэлхийн ихэнх оронд л гэхэд оршуулгын газрыг цэцэрлэгжvvлдэг туршлага олон бий шvv дээ. Бvр хамгийн ариун газар, нvглээ наминчлах газар ч гэх нь бий. Гэтэл манай улсад хэн хvний айдас хvргэмээр, балчир хvvхдvvийн айл гэр болж тогломоор тэр л газар болж хувирч байна шvv дээ. Зарим чимээгvй хоттой иргэд айлсахаас гадна ойр орчимд нь хогийн цэгvvд хvртэл бий болсоныг та бид мэднэ. Ийм байж яавч таарахгvй. Одоо нэгэнт байгуулагдсан Чимээгvй хотыг нvvлгэх талаар ярих нь хvндрэлтэй, бас биелэхэд бэрхтэй байх биз. Болдог бол хvн малаас зайдуухан, хотын зах зайдуу хэсгээр алслан байвал Чимээгvй хот маань ч тайван амгалан, та бид ч сэтгэл дvvрэн байхсан.

Сvvлийн хэдэн жилийн хугацаанд дээрх арга хэлбэрийг аваагvйн улмаас оршуулгын газартай холбоотой хэрэг тєвєг бишгvй гардаг болсон. Тухайлбал айх айдас гэж мэдэхгvй, хvн чанаргvй зарим нэг хулгарууд дээрх Чимээгvй хотуудаар сэлгvvцэн бурхан болоочдын шарилыг хєндєн vнэтэй, хэрэгтэй зvйл байвал шунаг сэтгэлээр хулгайлан авдаг тохиолдол цагдаагийн байгууллагад олон удаа баригдаж, иргэд ч тvvнийг нь харсан, vзсэн байдаг. Хар муу аргаар авсан зvйл хvнд хєрєнгє болдоггvй гэлцдэг ч ийм зvйл байж болохгvй юм биш vv. 

    Амьддаа бие биенээ хайрлахаас гадна бурхан болоочдоо бас хvндэтгэх хэрэгтэй юм биш vv. Vvнийг тєр засаг 
тvмэн олон сэтгэлдээ шингээж, ухаандаа тунгааж, бодолдоо хvлээн авч, хvслээрээ биелvvлэх цаг нь иржээ.

МАН ялалтын тєлєє, МАХН нэчээний тєлєє

 Монгол Ардын хувьсгалт намын XXVI их хурал буруу єдрєє болов уу яав тэр vеэс хойш одоогийн Монгол Ардын нам нэг л болж єгєхгvй, шуугиан ч тасрахгvй байна. Их хурлын дараагаар Монгол Ардын Хувьсгалт намын гишvvн асан Ц.Шинэбаяр одоогийн Монгол Ардын намд элсэхгvй гэдгээ мэдэгдэж, хуучин МАХН нэрийн дор хvчин зvтгэнэ хэмээн хэсэг хугацаанд олныг самгардуулаад амжсан. Удсан ч vгvй МАН-ын гишvvн, УИХ-ын гишvvн Ц.Батбаяр Эрдэс Баялаг Эрчим хvчний сайд Д.Зоригтыг сайдын сэнтийгээс нь огцруулахаар улайран зvтгэж мєн л намын нєхєд, дэмжигчид, иргэдийг гайхшралд автуулсан. Гэвч болдог юм болдогоороо л болж сайдын сэнтий ч ганхсангvй, саарал ордон ч нам жим болсон. Ц.Батбаяр гишvvн ч таг дуугvй тавилантайгаа эвлэрч сайдыг огцруулах дараагийн аргаа сvвэгчилж яваа биз.

Харамсалтай нь хагарал vvгээр дуусахгvй аж. Дээрх vйл явдал дарагдаа ч vгvй байхад давслаад МАН-ын нэр бvхий дєрвєн гишvvн намынхаа vйл ажиллагаа болон удирдлагуудад шvvмжлэлтэй хандсан бичгийг хvргvvлчихэв. Зарим нэг талаараа намынхаа vйл ажиллагаа, бодлогод анхаарал тавьж алдааг залруулах vvднээс бичиг хvргvvлсэн гэж vзэж болох ч vнэн хэрэгтээ уг асуудал улс тєрийн шинжтэй, зохион байгуулалттай зvйл гэдэг нь нотлогдсоноор байдлыг улам хурцадгаж орхих нь тэр. Бvр даамжирч МАХН нэрийн дор наалдан пад гээд байгаа Ц.Шинэбаяртай холбож, бас болоогvй ээ Н.Энхбаярын ‘’хvvнvvд’’ мэтээр цоллох болсон. Yvгээр Н.Энхбаяр УИХ-д Ц.Шинэбаяр гэгч ганц хvvтэй байсан бол дахиад дєрвєн хvvг єргєж авсан бололтой. Vvгээр тэд зургуулаа боллоо. Зургаагаас гадна бий нь ч бий л дээ. Гэхдээ одоогоор энэ зургаа л шатрын нvvдэлд орж ирсэн. Ноён Н.Энхбаяр таван хvvгийн хамтаар нvvдэл нь хаашаа л бол хаашаа хийж чадах МАН-ын эсрэг тулж байна. Гэхдээ хvv бага багаар ахидаг болохоос ноёнг онилно ч гэж юу байхав. Одоо Н.Энхбаяр ноёнд хамгийн чухал зvйл бол бэрс хэрэгтэй. Бэрсийн дараагаар тvvнд хаашаа, яаж нvvх нь бэрхтэй байдаг морь ч хэрэгтэй. Тэс хєндлєн, эсвэл ташуу нvvх тэмээ тэрэгнvvд ч бас хэрэгтэй. Хvvнvvд яах вэ олдоно. Бvр болохгvй бол Тэрбишийгээ тэмээ болгочиход болохгvй зvйл vгvй. Хамгийн тvрvvнд бэрсээ олж ноён айх аюулгvй бусдаараа нvvж байх нь чухал.

МАН-ын нvvдэл аль хэдийнэ эхэлчихсэн байгааг санах хэрэгтэй. МАН-ын бэрс болох У.Хvрэлсvх МАХН-ын хvvнvvд рvv єєрийн намын залуучуудаар нvvж эхэлсэн. Ялангуяа Д.Тэрбишдагва, Ц.Даваасvрэн нарын эсрэг. МАН-ын хvvнvvд одоогоор олуулаа бас хvчтэй байгаа. Иймд МАХН даруй хvчээ зузаатгаж хvvнvvдээ нэмэхгvй бол удахгvй хамгаалалтгvй ноён идvvлэх магадлал єндєр. Одоо ноёнгоо хамгаалахын тулд хvvнvvд vнэнч байх нь чухал. Хvvнvvд хэр vнэнч байж, айлын довтолгоонд удаан тэсвэрлэж чадна тєдий чинээгээрээ єєрийн талд дахин нvvдэл хийх боломж гаргаж, цаашлаад бэрс, тэмээ, тэрэг, морь, хvvнvvдээр хvчээ нэмэх талтай.

МАН-ын бэрс бол хор хєнєєлгvй хvvнvvдийг тоохгvй. Харин цор цор гээд байгаа хvvнvvдтэй хатуу тэмцдэг нэгэн. Харин дараагаар нь МАХН-ын ноёнг ‘’мад’’-лахын тулд єєрийн талын хvvнvvдийг барьж єгч байгаад ч болов ноёнг унагахыг санаархана. Yvний тулд хvvнvvдийг золиослох МАН-ын бэрсэд огтхон ч асуудал биш.

Мэдээжийн хэрэг бэрсээр хамгаалуулж байгаа МАН-ын талд хэтийн тєлєвт айх аюул бага. Хэдхэн хvvнvvдтэй МАХН-ынхан МАН-ыг унагаж барахгvй нь тодорхой. Гэхдээ барахгvй гээд МАН тайван байж бас болохгvй ээ. Єрєг хайнцана гэж байдгийг санах хэрэгтэй. Эсвэл МАН ялалт байгуулна, vгvй бол нэчээ гэж бийг мартаж болохгvй. Яг vнэндээ бол МАХН-д нэчээ л байхад хангалттай. Угаасаа МАХН vvний тєлєє л байгаа. Єргийг нэчээ болгохын тулд МАХН-д бодох хугацаа бага vлдсэн. Одоо л МАХН жинхэнэ зєв алхамыг хийж чадвал магад нэчээ болж чадна. Vгvй бол vргэлжид бэрсгvй ноён, шалдан тvvзээс єєрцгvй болно доо.

МАХН-ын омогшил ба МАН-ын ууршил

Єнгєрсєн долоо хоногийн олны анхаарлын тєвд байсан онцлох vйл явдлаар МАН-ын дотоод асуудлыг нэрлэж байна. Адал явдалт аймшгийн, уран зєгнєлт уран сайхны баримттай бас баримтгvй киног бvтэн долоо хоногийн турш та бид vзлээ, харлаа, уншлаа, сонслоо. Бодвол жаргаагvй vлгэр гэдэг шиг урт удаан vргэлжлэх бололтой юм аа. Эхэндээ сонирхол татахуйц адал явдалтай юм шиг санагдахаар нь шимтээд л байсан чинь vргэлжлэл дундаа аймшигтай болчихдог байгаа. Бvр ална тална, шулна шvvхдэнэ гэхээр нь айхын хажуугаар хvний мууд дуртай юм хойно бас л хэрэг дурлаад бvр ч шохоорхоод байв. Ингээд адал явдалтай хэрнээ аймшгийн кино vзэх нь дээ гэж тухлан байтал удалгvй уран зєгнєлт болоод туучихлаа, хєєрхий. Єнєєх гол дvрийн баатар болох МАН-ын ирээдvй яригдаад, олон янзын хувилбаруудыг гаргаад эхэлчих нь тэр дээ.

Одоо яах бол гэсэн адал явдал эрэхийн зэрэгцээ МАН байхгvй болчихвол ‘’яанаа’’ гэсэн айдастай, бас болоогvй ээ гол дvр сєнєхгvй бол ирээдvйд яах бол гэсэн зєгнєлийн хамт улам ч ихээр хэрэг дуртай намайг татаж эхлэдэг байна шvv. Ядаж байхад тоймч удамтай Нийтлэлч овогтой Сэтгvvлч нэртэй хэд нь тал бvрээс сэтгэгдэлээ илэрхийлээд, тонгойж эрээд л єлийгєєд байхаар чинь би яаж зvгээр байх билээ. Ер нь бодоод байх нь ээ, дээрх бvгдийг нийлvvлээд бодвол нэгэн нууцлаг ноёнтных нь найруулсан кино бололтой юм аа. Явж явж Уран сайхны кино болж таарлаа. Гэвч хэн уг киног найруулав. Yнэхээр сайн найруулагч болоод л кино нь дуусаагvй байхад єнгєрсєн долоо хоногийн шилдгийн шилдгээр шалгарч байна гэдэг ч хол явахын шинж дээ.

Vйл явдал эхлэхдээ Ц.Шинэбаяр хэмээх Дорнод нутгийн даруухан хvvгээр эхлэх юм билээ. Энэ vйл явдлыг бараг бvгдээрээ vзсэн биз дээ. Яагаав нєгєє намын нэрээ авч vлдэхийн тєлєє Х vсэгний тєлєє тэмцэлдээд байдаг. Энэ хэсгийг шууд алгасъя.

Vйл явдал єрнєхдєє Д.Тэрбишдагва, Б.Бат-Эрдэнэ, Ц.Даваасvрэн, Д.Балдан-Очир хэмээх дєрвєн УИХ-ын гишvvн єєрийн тєрєлх нам болох МАН-ынхаа удирдлагуудад хандан бичиг хvргvvлнэ. Тус бичигт нь намынхаа зарим нийгэм улс тєрийн шийдвэрvvдийг буруушааж, засан залруулах хэрэгтэйг дурьдсан байв. Yvнээс гадна онцлох зvйл нь vйл явдлын эхэнд гардаг Ц.Шинэбаяр гишvvнээ ємєєрсєн утга бvхий зvйлийг хvргvvлчихэж л дээ. Тэгсэн намын зарим удирдлагууд, гишvvд vvнд нь ихэд дургvйлхэж ‘’Дєрвийн бvлэг’’-ийг /нийтлэлч овогтой Сэтгvvлч нэртэй хvмvvсийн нэрлэснээр/ ална тална, намаасаа хєєн зайлуулна, тэр Шинэбаяртайгаа хамт зайлаарай гэх нь холгvй турхирлаа. Турхиралтанд нь бухимдсан ‘’Дєрвийн бvлэг’’ та нєхєдтэй шvvхдэнэ заргалдана болоод л хоцорлоо.

Намын зарим удирдлагууд, гишvvд нь vvний гол буруутангаар Ц.Шинэбаярын цаана хуучин бууны хугархай Намбарын Энхбаяр гээч нєхрийг буруутгаж эхлэв. Хуучин бууны хугархай гэдэг нь дээээр vед МАХН одоогийн МАН-д  удирдах албан тушаалуудад ажиллаж байсан нэгэн. Улмаар Н.Энхбаярт журмын нєхєд нь ил захидал илгээнэ. Ил захидалд ‘’Монгол Ардын Нам зvvн тєвийн нам хэвээр байгаа бєгєєд уугуул нэрээ сэргээх тухай асуудал та бидний хэнийх нь ч vед яригдаж байсан билээ. Та бидний хийх гэж зорьсон боловч хийж амжаагvй шинэчлэлийн зорилтуудыг XXVI Их хурал шийдвэрлэж чадлаа. Гэтэл зарим цєєн тооны хvн ямар ч vндэсгvйгээр "МАХН-ын тvр штаб" гэгчийг байгуулан тєрєлх намынхаа бодлого шийдвэрийг vндэслэлгvйгээр сєрж намын дотор хагалан бутаргах vйл ажиллагаа явуулах боллоо. "МАХН-ын тvр штаб" гэгчийг бай­гуулан, Монгол Ардын Нам руу дайрч давшлан, Монгол Ардын Хувьсгалт Намыг байгуулна гэсэн зорилт тавьж байгаа нь хууль эрх зvйн ямар ч vндэслэлгvй, хvлээн зєвшєєрєх боломжгvй vйлдэл юм. "Тvр штаб" гэгчийн vйлдлийг МАХН-ын Ерєнхий нарийн бичгийн дарга, МАХН-ын дар­гаар ажиллаж байсан Нам­барын Энхбаяр Та хувийнхаа телевиз, сониноор дэвэргэн сурталчилж, санхvvжvvлж бай­гаа нь нэгэнт тодорхой боллоо. Монгол тєрийн ноён нуруу, тулах багана нь болсоор ирсэн, болж ч байгаа манай намын эв нэгдэл нь улс орны тусгаар тогтнол, vндэсний аюулгvй байдал, хєгжил дэвшилд ямар их ач холбогдолтойг Н.Энхбаяр Та эрхбиш сайн мэдэж баймаарсан. Намын дvрэм зєрчсєн "Тvр штаб" гэгчийн vйлдэл болон Таны явуулгыг Монгол Ардын Намын гишvvд, дэмжигчдийнхээ нэгэн адил бид Монгол Ардын Намын гишvv­ний хувьд ч, намынхаа эв нэгдлийн асуудалд хариуцлагатай хандах vvрэгтэйн хувьд ч тууштай буруушаан эсэргvvцэж байгаагаа мэдэгдэж, болчимгvй vйл ажиллагаагаа зогсоохыг Танд уриалан ‘’сануулж’’ байна’’ гэжээ. Ил захидлын тєгсгєлд МАХН одоогийн МАН-ын vе vеийн удирдлагууд гарын vсгээ зурж шаардлага сануулгыг дэмжсэн байв. Баримттай vгvйг нь хэлж мэдэхгvй ч дээрх сануулга дээр Н.Энхбаярыг МАХН-ын тvр штабын ард байгаа ‘’нууц ноёнтон’’ гэдгийг тэд баталсан мэтээр захидалдаа дурьджээ. Vvний хариуг Н.Энхбаяр зvгээр єнгєрєєхгvй нь тодорхой. Єєрийн биеэр хариу мэдэгдэхгvй ч, єрєєл бусдаар чамлахааргvй хариуг vзvvлчихэж дєнгєнє.

Дээрх асуудлуудтай зэрэгцэн Дєрвийн бvлэг болон МАН-ын зарим удирдлагууд, гишvvд олны анхаарлын тєвд єртєж эхэлнэ. МАН-ын Ерєнхий нарийн бичгийн дарга У.Хvрэлсvх Дєрвийн бvлгийн Ц.Даваасvрэнгийн талаар хэлэхдээ ‘’шантаажчин-улстєрч. Удирдах зєвлєлд оръё гэсэн хvсэлт тавиад явж байсан юм билээ. УИХ-ын Байнгын хорооны даргад нэр дэвшиж уначихаад биднийг унагачихсан юм шиг бухимдаад, шантаажлаад байх хэрэггvй. Намын Удирдах зөв­­­лөлд орьё гэж өчнөөн гүйсэн, орж ча­­даа­­­гүй. Дараа нь байнгын хорооны дар­­га болох гэж баахан гүйсэн. Өр­сөл­­­­дүүлсэн ч уначихсан байхгүй юу. Түү­нийгээ намын удирдлагуудаас бол­­­­­­­­лоо гэж ойлгодог юм шиг байна лээ. Тэрнээсээ болоод шантаажаа хийж байгаа байхгүй юу. Vнэн тєрх нь бусармаг vйлдлийн буг мєртлєє шударга ёсоор шоудаж, хэвлэл мэдээллээр єєрийгєє энхийн цагаан тагтаа болгож харуулаад явдаг ийм хvмvvстэй тэмцэнэ. Цааш­даа энэ нөхөрт улс төрийн дэмжлэг ч үзүүлэхгүй, мөн энэ нөхрийн талаар авч хэлэлцэнэ. Энэ намд сахилга батыг тог­тоох гэж байгаа юм бол УИХ-д нэр дэвшүүлэхгүй байх хүртэл ар­­га хэмжээ авна’’ хэмээн хатуухан vгийг хэвлэлийнхэнээр дамжуулав. У.Хvрэлсvхийн хэлсэнээр бол Ц.Даваасvрэн ч 2012 оны УИХ-ын сонгуулиар Монгол Ардын намаас нэр дэвших магадлал тун бага болж хувирч єнєєх нийтлэлч овогтой сэтгvvлч нарын єгvvлсэнээр ирэх сонгуульд Монголын Алдарт Хувьсгалт намаас нэр дэвших нь боломжгvй зvйл биш болж хувирлаа. Vvгээр МАН-ын Ерєнхий нарийн бичгийн дарга Ц.Даваасvрэнг намаасаа хєєлгvйгээр эвтэйхэн боогоод зайлуулах эхлэлээ тавьлаа.

Тvvний араас УИХ-ын гишvvн Д.Тэрбишдагвыг мєн У.Хvрэлсvх онилжээ. Тэрээр ТБД-ийн талаар хэлэхдээ ‘’Д.Тэрбишдагва єєрт нь албан тушаал єгсєнгvй гэж уурлаад “МАН-ын залуучуудыг алж єгнє єє” гэж хэлсэн хvн. Сүүлийн үед луйварчид УИХ-д орж ирж өөрсдийгөө бүрэн эрх гэж юмаар хамгаалуулдаг болсон байна. Би лав бүрэн эрх гэж мэдэхгүй. Энэ хор­воо дэлхий амьдрал, улстөр чинь бүг­­­дээ­рээ шантаажин дээр тогтдог бол­чих­­сон юм уу, хаашаа юм бэ. Энэ бүх­нийг таслан зогсооё л доо. Үүний төлөө ганц хатуу үг хэлсэний төлөө “Чи буруу юм хэллээ” гэж байгаа бол би ч ажлаа өгөхөд бэлэн байна. Тийм уч­раас шантаажчидтай ясаа цайтал үзнэ. Д.Тэрбишдагва над руу нэг удаа утасдаад “Ардын намын залуучуудын байгууллагын дарга нарыг бүгдийг би алаад өгнө өө” гээд л орилоод байсан.  Тэгэхээр нь би “60 шүргэж яваа чамд алуулдаг хүн гэж хэн байдаг юм бэ, Д.Тэрбишдагва минь чи хэмжээндээ юмаа ярьж бай” гэж хэлж л байсан’’ гэж бас л ширvvхэн бєгєєд хатуухан vгийг Тэрбишдагвын зvг чулуудна. Ц.Даваасvрэнтэй адил дэмжлэг vзvvлэхгvй, хаана бооно гэж хэлээгvй ч хааж ч, боож ч чадна шvv гэдэгтэй ялгаагvй зvйл єгvvлэх нь тэр. Vvгээр Тэрбишдагва маань Даваасvрэнтэйгээ хєцєлдєєд л гудамж метрлэх болж байна даа. Хоосон гудамж метрлэж байсанд орвол єнєєх Монгол Ардын Хувьсгалт нам-Монголын Алдарт Хувьсгалт нам /одоогоор бvрэн батлагдаагvй/-д элсэж ирэх сонгуульд У.Хvрэлсvхтэй нэгийгээ vзэлцэж, нэхий... уралцах нь ойлгомжтой биз.

Гэвч ‘’Дєрвийн бvлэг’’ дєрвvvлээ. Харин Дєрвийн бvлгийн Б.Бат-Эрдэнэ болон Д.Балдан-Очир нарын талаар У.Хvрэлсvх хэвлэлээр юу ч дурьдаагvй, дурьдсан байлаа ч муулж элдэвээр хэлээгvй. Бодвол сайн харилцаатай байгаа болоод л дєрвийн бvлгийг задлан шинжилж дотроос нь У.Хvрэлсvх хоёртой нь дайн зарлав. Vvгээр Дєрвийн бvлгийн хоёр нь ахлаж, vлдсэн хоёр нь дагалдах vvрэгтэй байсан нь илчлэгдэж байна. Наанаа нутгийн нєхєд, анд найзууд гээд Б.Бат-Эрдэнэ Д.Балдан-Очир нарын эсрэг У.Хvрэлсvх ямар нэгэн зvйл хэлэхгvй бас хийхгvй байгаа ч харин єєрийх нь эсрэг байр суурьтай байгаагаа хоёр гишvvн маань сэм сэмхэн єгvvлээд л Дєрвийн бvлгийнхээ vзэл бодлоо дэмжээд л байгаа шvv дээ. Хєдєлбєл тэд дєрвvvлээ л хєдєлнє.  Тэрнээс биш У.Хvрэлсvх хэнийг нь муулаад, хэнтэй нь найзлах нь пад байхгvй.

Бас нэг дvр бий. Тэр бол эхэнд дурьдсан УИХ-ын гишvvн Ц.Шинэбаяр. Тvvний vvрэг роль бол єнгєлєн далдлах, єдєєн хатгах. Энэ vvргээ ч тэрээр гvйцэт бєгєєд бvр 200 хувь биелvvлсэн. Тvvний ачаар бас балгаар Н.Энхбаяр нууц ноёнтон мэтээр МАН-д хардагдаж /vнэнч байж болох талтай/, МАН-ын дєрвєн гишvvнийг єєрийнхєє тєлєє МАН-ын удирдлага руу довтлуулж, сєргєлдєж, асуудлыг улам ээдрээтэй болгохын зэрэгцээ Ц.Шинэбаяр єєрийн нам болох Монгол Ардын Хувьсгалт Нам-Монголын Алдарт Хувьсгалт намын /одоогоор бvрэн батлагдаагvй/ рейтэнгийг єсгєн Монгол Ардын намын талхны булангаас єчvvхэн ч болов зулгааж чадах нь тэр.

Ц.Шинэбаярын талаар бараг юу ч хэлсэн хvмvvс єєрсдийн ойлголттой болсон нь лавтай. Энэ хvний талаар нэг их нуршисны оронд энэ долоо хоног МАХН-ын онц хурлын vр дvнг хvлээх нь зєв биз ээ. Ер нь ‘’хэрвээ’’ Ц.Шинэбаяр гишvvний толгойлсон Монгол Ардын Хувьсгалт нам Монгол Алдарт Хувьсгалт нам болоод нууц ноёнтон гэгдэх Намбарын Энхбаяр илчлэгдэж Монгол Ардын намаасаа гарч МАХН-даа элсэж, дээр нь Элсний-13 МАХН-д нэгдэж, Дєрвийн бvлэг одоогийн намаасаа гарах юм бол У.Хvрэлсvхийн нам хэцvvднэ гэдгийг санах хэрэгтэй.  

Харин vvнийг батлахын эхлэл бол МАХН-ын онц их хурал. Нэрээ сольж єєрчлєгдєж, байр сууриа илэрхийлж, цаашдын намынхаа vйл ажиллагааг тодорхойлсоноор Н.Энхбаярын нууц ноёнтон мєн эсэх нь бага ч болов зухуйж эхэлнэ. МАХН омогшиж тэдний талаар ярихгvй хэлэхгvй, дурьдахгvй vе алга. Улс тєрийн амьдрал бvрт л МАХН-ын нэр холбогдож байна. Харин МАН бага багаар ууршсаар, хvч нь суларсаар л...

Одоо л vйл явдал ид сонирхол татахуйц хэсэг дээрээ байна даа...

Yндсэн хуулиа vнсэнд булсан ‘’дордохын долоо’’ /vргэлжлэл/

/Байнгын ажлаа ‘’цагийн ажил’’ болгосон нь/

УИХ-ын гишvvд хууль санаачилж, батлаад л байдаг. Гэвч тэр бvрийг та бид нэг их анзаардаггvй, бас тоодоггvй. Гэвч тоохоос аргагvй, анзаарахгvй байж чадахгvй ганц хууль бол Монгол Улсын Yндсэн хууль. Харамсалтай нь УИХ 2000 онд Ардчилсан Yндсэн хуулиндаа гар дvрсэнийг та бид мэднэ. Улмаар нэмэлт єєрчлєлтvvд нь нийгэмд болон улс тєрд хямралыг авчирч, Yндсэн хуулийн чадамжийг алдагдуулсан гэж хэлж болно. Тухайн vеийн парламент тэдгээр нэмэлтvvдийг Yндсэн хуулинд оруулсанаар засаж залруулах бус замбараагvй цадиггvй тєрийг бий болгох эх vндэс нь болсон юм.

Тэдгээр єєрчлєлтvvдийн нэг бол, 1992 онд батлагдсан Vндсэн хуулинд, ‘’УИХ хагас жил тутам 75-аас доошгvй ажлын єдєр чуулна’’  гэж заасан байсныг 50-иас доошгvй гэж 2000 оны нэмэлтээр єєрчилсєн. Мєн 1992 онд батлагдсан Vндсэн хуулинд ‘’жилийн нийт ажлын єдрийн 63 гаруй хувийг буюу 150 ажлын єдєр хуралдана’’ гэж хуульчилан заасныг 40 орчим хувь буюу 100 єдєр хуралдаж байна гэж хєнгєвчилсєн байгаа юм.

УИХ-ын vйл ажиллагааны vндсэн хэлбэр нь чуулган, хуралдаан байдаг. Тэдний ажил нь хуралдах, чуулалдах, хэлэлцэх, хууль батлах, ард тvмнийхээ сайн сайхны тєлєє, улс орныхоо хєгжил дэвшлийн тєлєє байх ёстой болохоос тєрийн ордонд билэгдлийн чанартай vзэгдэж харагдаж бай гэж УИХ-ын гишvvн болгоогvй нь лавтай. Гэхдээ тєрийн ордонд хэрэлдээд байх биш шvv.

Гэтэл нэмэлтээр оруулсан цєєхєн хэдхэн цаг хугацаандаа хvргэх гэж яаж шахаж ажилладаг билээ манай одоогийн парламент. Хєєрхий ирц нь хvрэлцэхгvй тул хуралдаан хойшилсон гэх vг гишvvдийн амнаас олонтаа унасан даа. Байнгын ажил болох парламентаа хаячихаад цаагуураа айлчлал, зєвлєлгєєн, нээлтийн ажиллагаа, ёслолын ажиллагаа, євчин эмгэг, уулзалт семинар энэ тэрээр шалтаглаад л улсын ажлыг хойш татах нь хэний буруу вэ..., миний буруу лав биш.

Саяхан юм даа, Байнгын ажиллагаатай парламент байгуулагдсаны ойн баяр гээд болж байсан. Ямар юмных нь байнгын ажиллагаатай байхав дээ. Цагийн ажилтан шиг хааяа нэг хуралддаг энэ парламентыг хэн байнгын ажиллагаатай гэх юм.

Vvгээр ч зогсохгvй дахиад нэг нэмэлт єєрчлєлт бас байна аа.  Тэр нь 1992 онд батлагдсан Vндсэн хуулинд ‘’нийт гишvvдийн ‘’дийлэнх’’ олонхийн ирцээр чуулганыг хvчинтэйд vзэж, нийт гишvvний олонхийн саналаар асуудлыг шийдвэрлэнэ‘’ гэж заасныг чуулганы болон байнгын хорооны хуралдааныг гишvvдийн ‘’олонхи’’ оролцвол хvчинтэйд тооцож, хуралдаанд оролцсон гишvvдийн олонхийн саналаар асуудлыг шийдвэрлэнэ" гэж єєрчилсєн байгаа юм. Магадгvй та дийлэнх л гэдэг vгийг хасчихсан байхад vvнд ямар юмных нь єєрчлєлт байдаг юм гэж vзэж болно. Гэвч дийлэнх олонхи гэдэг vг бол 100 хувийн 51 хувийг хэлдэггvй. Зvгээр олонхи гэсэн бол 51 хувь байж болох. Харин дийлэнх олонхи болбол дор хаяж 70-аас дээш хувийг эзэлж байж дийлэнх олонхи болмоор санагдах юм. Та бодоод vз дээ.

УИХ-ын чуулган дээр 76 гишvvний талаас илvv нь буюу 39 гишvvн суугаад хуралдаж байна гэж бодоё. Та тэдгээр гишvvдийг харчихаад дийлэнхи олонхи нь байна гэж хэлэх гэж vv, vгvй л болов уу, хэн ч харсан тал орчим нь л хуралдаж байна гэж харна биз дээ, яг vvнтэй адил. Чуулган, хуралдаанд оролцоогvй vлдсэн 37 гишvvн Америк явч биеэ эмчлvvлнэ vv, Африк явж хєл бємбєг vзнэ vv, авсралид очиж аялал зугаалгаар амарч явна уу, аль эсвэл айл гэр болоод бал сараа тэмдэглэж байна уу хэнд ч хамаагvй.

Энэ бол яльгvй засвар биш. Бvр ноцтой бєгєєд ‘’Но’’-той єєрчлєлтvvдийн нэг. Хэрэв нэмэлтээр оруулсан заалтынхаа дагуу парламент 39 гишvvнтэйгээ буюу олонхитойгоо хууль хэлэлцэж байлаа гэж vзэхэд хуралдаанд оролцож байгаа гишvvдийн олонхийн саналаар асуудлыг шийдвэрлэгдэх тул 20 гишvvний гарт монголын хувь заяаг атгуулсан байна гэсэн vг юм. 20 гишvvн гараа єргєлєє маргааш та, бас би ажилгvй, амьдралгvй болно. Ийм байж болох уу,

Тєгсгєх гээд нэг их нуршаад яахав. Vvний балаг бол 2000 онд оруулсан нэмэлтvvд. Одоо парламент дордуулсан нэмэлтvvдээ єєрчилнє гэж яригдаад байгааг давхар сануулчихъя.

Сонгуулийн систем гэхийн оронд сонгогчдынхоо итгэлийг олооч ээ

 

/Уучлаарай УИХ-ын гишvvд ээ, Горимын санал байна аа/

Сонгуулийн системээ єєрчилнє гэж нэг хэсэг шуугиж, шаагиж байснаа сvvлийн vед нам гvм болчихлоо. Бодвол тєрийн эрх барьж буй хоёр том нам ‘’комби’’-гоо зохиогоод тун ч завгvй байгаа биз. Ер нь тэр сонгуулийн систем гээч нь ямар байх нь хэнд хамаа байна аа. Бvгд л адилхан юм биш vv. ‘’Комби’’ зохиох дээрээ тулах юм бол ямар ч сонгуулийн тогтолцоо байгаад нэмэргvй. Хаалттай, нээлттэй байна уу, хахуультай, нэхэлтэй байна уу аль нь ч байсан ‘’комби’’ болдогоороо болно шvv дээ.

Удахгvй жил гаруйхны дараа єнєєх УИХ-ын сонгууль болох гээд тулаад байхад парламентын хэдэн нєхєд тогтолцоогоо ч тохирч чадалгvй бажигдаж байхын оронд одоо байгаа тогтолцоогоо яаж шударгаар явуулж, сул талаа хэрхэн залруулахаа хэлэлцэж суувал дээрсэн.

Ардчилсан улс тэр дундаа парламентад засаглалтай улсын хувьд мэдээжийн хэрэг сонгох сонгогдох нь иргэний эрх. Харин сонгогдсон хойноо vvргээ биелvvлэх нь ардчилсан нийгэмд эрх мэдлээс ч илvv чухал зvйл байх учиртай. Одоогийн тєр засгийн єндєрлєг єєд тэмvvлж эрхээ мэдэхээс vvргээ ухамсарлаагvй зарим нэг ‘’хулгар’’-ууд ямар ч хамаагvй аргаар парламентад гарахаар оролддог болжээ. Нэг vгээр луйврын аргаар єнєєх ‘’комби’’ гээчээ зохион байгуулалттайгаар явуулж тєрийн єндєр албан тушаалд заларсаар олон жилийг ардаа орхилоо. Гагцхvv сонгуулийг луйвардсан, булхиа залилан орсон, иргэдийн саналыг худалдсан, буруу тоо дvнг гаргасан гэх мэтээр аман дотроо хий бувтнахаас биш vvнийгээ баталж нотолж байсан удаа иргэд та бидэнд бараг vгvй.

Эдгээр олон зєрчлийн ядаж багахан хэсгээс нь ч болов хагацах гарц байж болох юм. Тэр гарц нь сонгуулийн дvн олон нийтэд ‘’дэлгэрэнгvйгээр’’ нээлттэй байх явдал. Дэлгэрэнгvй гэдэг ганцхан vгний цаана асар их зvйл нуугдаж байж болно. Тодруулбал, Дєрвєн жилд нэг удаа явагддаг УИХ-ын сонгууль ирэх 2012 онд болдгоороо болж л таараа. Ямар тогтолцоогоор яаж явагдах нь хамаагvй. Гагцхvv сонгуулийн дvн эцэслэн шийдвэрлэгдэж, сонгогдсон парламентын гишvvн УИХ-ын гишvvнийхээ тангаргыг єргєж, хуулийн дагуу бvрэн эрхээ хvлээн авсны дараагаар болж єнгєрсєн сонгуулийнхаа сценари тєлєвлєгєє, хэрэгжилт явц, vр дvн олон нийтэд бvхий л шат дамжлагаараа нэг бvрчлэн нээлттэй байх явдал нь нэг ёсондоо иргэний болоод тєрийн тангараг єргєсєн УИХ-ын гишvvний ‘’баталгаа бєгєєд батламж’’ байх болно.

Ингэснээр дээр єгvvлсэн сонгуулийн дараагаар vvсдэг элдэв сєрєг асуудлуудыг цэгцлэх эхний алхам байж чадна. Нээлттэй гэдэг маань Монгол Улсын иргэн єєрийн саналаа нягтлах, шалгах, ямарваа нэг зєрчил гарсан эсэхийг иргэнийхээ мэдээлэл олж авах эрхээ эдлэн єєрт холбоотой дэлгэрэнгvй мэдээлэлтэйгээ танилцахыг хэлж байна. Хэрэв иргэд дэлгэрэнгvй мэдээлэлтэйгээ танилцах явцад ямар нэг ноцтой зєрчил илэрсэн бол /Жишээ нь, санал нь тоологдоогvй, буруу саналын тоонд орсон, илvv давхардаж тоологдсон/ холбогдох шатанд мэдэгдэж, шалгуулж, хэдэн иргэний санал давхардсан, эсвэл тоологдоогvй, буруу саналд нэмэгдэж тоологдсоноос хамааран тухайн тойргоос сонгогдсон УИХ-ын гишvvний бvрэн эрхийг тvр хугацаагаар тvдгэлзvvлж, шалгах хууль эрх зvйн орчинг бvрдvvлж єгєх нь зvйтэй. Vvний дараагаар хуулийн байгууллага холбогдох шатныхан нягталж, зєрчилvvд батлагдвал дахин тоолох, зєрчлийг арилгуулах арга хэмжээг авч байх нь шударга сонгуулийн vндэс суурийг тавих эх vндэс нь байж чадна. Гэвч ганц нэг иргэний гомдлыг нэхээд, тvvнээс нь УИХ-ын гишvvний бvрэн эрхийг тvдгэлзvvлэх эсэхийг хєндєх нь утгагvй.

Иргэн бvр дор бvрнээ хариуцлагатай байж, єєрийн єгсєн саналаа нягтлах, дэлгэрэнгvй мэдээлэлтэйгээ танилцан ‘’баталгаажуулж’’ байх нь зvйтэй. Дээр хэлсэнчилэн иргэний санал батлагдаж, хуульд заасан хугацаан дотор ямар нэгэн зєрчил илрээгvй тохиолдолд тухайн УИХ-ын гишvvн тєрєєсєє ‘’батламж’’-аа авсан бол иргэнээсээ ‘’баталгаа’’-гаа авч байгаа хэрэг юм.

Манай улсын хувьд УИХ-ын сонгуулийн дvнг ерєнхийд нь танилцуулж олонхийн дvн гэж мэдээлдэг болохоос илvv нарийвчилсан арга хэлбэрээр танилцуулж, мэдээлдэггvй. Харин сонгуулийн дvнг дэлгэрэнгvй мэдээлсэнээр иргэний саналыг гуйвуулан ашигласан эсэхийг иргэн єєрєє шалгаж, тухайн иргэний саналын тоо сонгогдогч дээр нэмэгдэж орсон эсэх, хэддэх сонгогч нь болсон, тухайн сонгуулийн хэсэг, тойрог, хороонд ямар ямар зєрчил илэрсэн эсэх зэрэг бvх зvйл иргэн болон сонгогдогчид дэлгэрэнгvйгээр нээлттэй байх саналыг тавьж байна. Энэ бол зєвхєн санал. Тэрнээс биш УИХ-ын гишvvдтэй адил хуулийн тєсєл, тогтоолын тєсєл биш. Хууль, тєсєл боловсруулдаг, батладаг хvмvvс нь vvнийг анхааралдаа авч судалж vзэхийг санал болгох vvднээс хєндєн бичиж байна.