Тєрийн ордныг нvvлгэе, тєв суурингаа сэлгэе

                Єдгєє нийслэл хэмээх Улаанбаатар хот маань нэг сая гаруй хvн амтай болжээ. Монголдоо л монополь хот гэхэд болно. Улаанбаатарыг гvйцэх нь бvv хэл дvйцэх хот одоогоор байхгvй. Хэдийгээр єнєєдєр сая гаруй хvн амтай, дэлхийн бусад хотуудтай дvйцэхvйц хэмжээний метрополис хоттой боллоо гэж бахдаж болох ч, харамсалтай нь монголд ганцхан хот байдаг гэдэг чамлахаар vгийг vргэлж араасаа дагуулдаг нь нууц биш, гашуун vнэн.

                Сvvлдээ Улаанбаатар хотод амьдарч байгаа нь XXI зууных, хєдєєд амьдарч байгаа нь ХХ зууных гэж ч хочлуулах болсон. Хот хєдєєгийн ялгаа vндсэндээ хойд ємнєд хоёр туйл шиг болсон нь газар нутгийн хуваарилалт, тєв суурингийн байршил, дэд бvтцийн зохион байгуулалт, хvн амын тєвлєрлийг буруу тооцоолсоноос vvдэлтэй гэж ярих нь бий.

                Vнэндээ єнгєрснийг яриад юу ч єєрчлєгдєхгvйгээс хойш харин цаашид яах ёстойгоо хэлэлцсэн нь чухал бус уу. Єнгєрсний мянга дурсаад эргээд ирэхгvй, єнгєрсєн борооны хойноос цув нємрєєд нэмэргvй гэгч болох биз.

                Харин vvний оронд нийслэл Улаанбаатар хотын дайтай дараа дараачийн хотуудаа хэрхэн бий болгож, хєгжvvлэх талаар ухаанаа уралдуулж, уран цэцэн vгээрээ уяраасан нь дээргvй юу тєрийн тэргvvнvvд, тvмэн олны илч нар минь.

                Нийслэл хотын даац хэтэрлээ гэж хий дэмий амаа билvvдэхийн оронд харин наад єєрсдийнхєє хувийн болон тєрийн харшуудыг нийслэлээсээ нvvлгэчихвэл ямар вэ. Тєрийн ордон нvvж, тєрийн тvшээд бууриа сэлгэвэл энэ Улаанбаатарын чинь даац зохих хэмжээндээ байх юм биш vv. Ємч хєрєнгєндєє хорогдоогvй л юм бол тэр яригдаад байгаа Хархорин луугаа нvvчихээч ээ.

                Мэдээжийн хэрэг нvvчихвэл нийслэл Улаанбаатар байхаа болих нь тодорхой. Улаанбаатар минь энгийн нэгэн хот болж, оронд нь улсын нийслэлийг Хархорин болгочихвол тэнд хєгжил, дэд бvтэц, хvн амын суурьшил бий болох бус уу. Ер нь явж явж тєрийн тvшээд, тєрийн ордон хоёр хаана байна тэнд л хєгжил очих нь батлагдаагvй л гэхээс баттай vнэн шvv дээ. Та нар хаана байна, тэнд дор хаяж 76 хаус бий болно, тєрийн том том бандгар хар машинууд хєлхєлдєнє. 

                Эсвэл тэгтлээ их хол санагдаад байгаа юм бол хайртай дуртай Дархан Эрдэнэт, Сэлэнгэ хэмээх аймаг руугаа нvvчихэж яагаад болохгvй гэж. Аймаг гэж дээ. Уг нь хот юм шvv дээ. Энэ хэдэн тєрийн тvшээд л аймаг гээд хуулиндаа заагаад єгчихсєн болохоос биш.

Та хэдэн тєрийн тvшээд тэр парламентын ордон дотроо хэлэлцэж суухдаа ихэвчлэн гадны улсын жишээг л татаад яриад байдаг юм билээ. Би тэгвэл ганц хоёрхон жишээ татаад єгvvлчихье.

                Улсынхаа хєгжил дэвшил, бvтээн байгуулалт, дэд бvтэц, хvн амын суурьшил зэргээ тэнцвэртэй байлгах vvднээс зарим улс орнууд тухайлбал АНУ, Австрали нийслэл хотоо байгуулахдаа заавал хамгийн хєгжингvй хотоо бус харин хєгжvvлэх хотоо сонгодог байх юм. Жишээ нь АНУ-ын нийслэл нь Вашингтон. Гэхдээ єнєєдєр Вашингтон хот бусад хотуудаасаа хєгжлєєр дутна уу л гэхээс илvv гардаггvй. Тухайлбал АНУ-д хамгийн алдартай хотыг нэрлэ гэвэл би лав Лос Анжелосыг нэрлэх байх. Казино, Холливvvд, наргиан цэнгээний хот гэдгээрээ алдартай энэ хот єнєєдєр Америкын нvvр царай болж явдаг. Гэхдээ нийслэл нь биш.

Мєн Австрали улс байна. Австралийн нийслэл Канбэрра хот єнєєдєр дэлхийн хэмжээнд тєлийлєн танигдаагvй гээд хэлчихэд нэг их хилсдэхгvй биз ээ. Харин єєєдєр та бид Австралийг Сидней хотоор нь л хамгаас сайн мэднэ. Зарим нэг нь Сидней хотыг Австралийн нийслэл нь биш байсан юм уу гэж уулга алдахыг ч vгvйсгэхгvй.

Ердєє хоёрхон жишээ єгvvлэхэд л ийм байна. Єєр олон улсын нийслэлvvд ийм замаар хєгжингvй хотоо дагаад нийслэл нь хєгжиж ирсэн жамтай. Тэгвэл бид энэ замыг сонгох эрх нь яг одоо нээлттэй байна.

Аль хотыг нийслэлээ болгох нь чухал бус, харин Улаанбаатар хотоо л энгийн хот болгоё. Vvний тулд л тєрийн ордноо нvvлгэе, тєв суурингаа сэлгэе гэдгийг л уриалаад байгаа юм.

Том зорилго чинь ‘’тоглоом’’ болчих вий дээ Ногоон намынхаан

Улс тєрийн талбар дээр чимээгvйхэн тогтохоо бодохгvй бас нэг нам амиа хорлож эхэллээ. Уг нь бvр тэнхрэх гэж байсан бололтой харамсалтай нь бvр дордчихов гэлтэй.

Єнгєрсєн хугацаанд Иргэний Зориг нам, Монголын Ногоон нам хоёрын нэгдлийг эсэргvvцэж Ногоон намын хэсэг нєхдvvд єєрсдийн онц хурлаа хуралдуулж, уг хурлаасаа намын дарга Д.Энхбатаа огцруулах хvртэл шийдвэр гаргасан зэрэг хачирхалтай vйл явдлаар дvvрэн байлаа. Зvгээр байж байгаад суудлаасаа огцорчихсон гэх Д.Энхбат ч vvнд нь гайхаж тэдгээр хэсэг бvлэг намын гишvvдээ буруушааж, цєєнхийн vг тул vvнд нь нэг их сенсаацилаад хэрэггvй юм байх аа.

Гэхдээ л хумс хумсаар, эсвэл чимх чимхээр тvvний ар хормойноос нь тэдгээр цєєнх нь зулгаагаад байгааг Д.Энхбат мэдэхгvй л байгаа юм байх даа. Ялангуяа улс тєрийн хариуцлагатай тvvхэн vе ирж байгаа энэ vеэр хумс, чимхээр татаж чангаах нь тvvний том зорилго гэх гуравдагч болох хvслийг нь таслан зогсоохыг оролдож буйг энэ хvн ер нь мэдэж байгаа юм болов уу.

Уг нь улсдаа овоо гайгvй намууд болох хоёр нам нь нэгдэх гэж байтал сайны хажуугаар єнєєх л саарууд чинь жам ёсоороо гараад эхэллээ. Одоо ч Ногоон нам, Иргэний зориг намуудын том зорилго болох ирэх 2012 оны УИХ-ын сонгуулиар дор хаяж найман суудал авах хvсэл нь ч ‘’лєєлєє’’ болж байх шиг байна. Зєвлєєд хэлчихэд ногоон намын тэр олонхи гээд байгаа нєхдvvд хэрvvл маргаан хєєцєлдєєд явж байсан дор бушуухан олонхийн саналаараа намын нэгдлээ баталчих хэрэгтэй юм байгаа ш дээ. Баталсан хойно байдгаараа бахираад ч тарааж чадахгvй юм хойно тэр хэдэн сєргєлдєгчид нь дарагдахгvй хаачихав. Энэ янзаараа байгаад байвал элэнцэгний чинь найман гишvvний эрх авах. Аягvй бол єєрсдєє ч суудалгvй хоцорчихов доо.

Энэ хэдэн элээ хэрээнvvдээсээ салсаны дараагаар Иргэний Зориг, Ногоон намд бас нэгэн алхам, горьдлого бий. Мэдээж тvvн нь Сонгуулийн систем байх нь ойлгомжтой. Хоёр намын нэгдэн нийлэхийг хvмvvс бараг ойлгомжтой гэж бодож байгаа байх. Тийм ч байж болох юм.

Гэвч бас дахиад нэг асуудал бий. Намууд нэгдэн нийлсэний дараа тэд сонгуулийн системийг єєрсдєдєє ашигтай талаас нь харж УИХ-аар батлуулахаар зvтгэх хэрэгтэй. Тэр нь мэдээж хувь тэнцvvлсэн буюу пропорциональ систем байх болно.

Нэгдэн нийлэх гэж буй Иргэний Зориг-Ногоон намууд Улсын дээд шvvхэд одоогийн Монгол Ардын нам болон Ардчилсан намуудын дараагаар гурав болон дєрєвдvгээрт бичигддэг ууган намууд тул рейтенг тєдийлєн бага биш ээ. Харин ч одоогийн тєрийн эрх барьж буй хоёр намын хvчтэй єрсєлдєгч байсаар ирсэн. Єнгєрсєн 2008 оны УИХ-ын сонгуулиар л гэхэд Иргэний Зориг нам нийтдээ 120 мянга орчим иргэний санал авсан гэж байгаа. Харин Монголын Ногоон нам 100 мянга гаруй иргэний саналыг нийт дvнгээрээ авсан. Харамсалтай нь єнєєдєр тус хоёр намын хамтдаа олж авсан 220 гаруй мянган иргэний санал хоёрхон гишvvнийг л УИХ-д оруулсан.

Иймээс л тус намуудад хувь тэнцvvлсэн хувилбараар УИХ-ын сонгуулийг явуулбал тус хоёр намын санал нийлээд хангалттай бvлэг байгуулах хэмжээнд буюу УИХ-д найман гишvvний эрхийг олж авах бvрэн боломжтой нь харагдаж байна. Гагцхvv энэ хувилбарыг засгийн эрхэнд даналзаж буй хоёр нам батлах эсэх нь эргэлзээтэй. Энэ эргэлзээг л арилгахын тєлєє тэд зvтгэж чадвал ирэх сонгуульд та бид хоёр намын бvлгийн хуралдаан бус гурван намын бvлгийн хуралдаан гээч зvйлийг олж харах нь.

Бvлэг байгуулна гэдэг парламентад нєлєєтэй байхын vндэс. Нєлєєг олж авна гэдэг хэрэгждэггvй хуулинд хязгаар, хэрэггvй хуулинд цэг тавихад хангалттай сєрєг хvчин байх болно.

Харин бvлэг байгуулж чадахгvй бол С.Оюун, Д.Энхбат нар єнєєх л парламентын ордонд єдєржин эсэргvvцэн орилоод ч, єєгvй цэмцгэр хэрэгждэггvй хуулиа, єєдгvй цоорхой хэрэггvй хуулиа хамтран батлалцсаар л байх бус уу.

Том зорилгоо тоглоом болгочихов доо Ногоон намынхаан...

Тєрийн тvшээ болж байна гэж зvvдэндээ ч болов зєгнєх юмсан

Монголчууд малаа тоолохдоо тун сайн. Тоолуулахдаа ч дуртай. Харин єєрсдийгєє тоолуулахдаа их дургvй гээч. Арга ч vгvй юм уу. Монгол хvний vнэ цэнэ єнєєдєр хєрсєн доогуур булагдатлаа унаад байгаа юм хойно ингэхээс яалтай билээ гэж ард тvмнийгээ нэг ємєєрмєєр санагдлаа.

Машинд дайруулж нас барав, Амиа хорлолоо, Нэгнээ хєнєєжээ, ор сураггvй алга боллоо гэх мэт гарчиг бvхий нийтлэл мэдээллvvдийг та сонин хэвлэл, бусад мэдээллийн хэрэгслvvдээс бишгvй л уншиж, сонсож л байсан байх. Харин энэ бvх гарчиг танд нэг л хэвийн, хачирхалтай санагдахгvй, сонсогдохгvй байна гэж vv.

Vvний цаана ямар ч харуусал, гутрал, мэдрэмж гээч зvйл харагдахгvй байгаа юм биш vv. Амьд байсан хvмvvний алтан амь vрэгдэж, аз жаргал нь тєгсєж байхад зvгээр нэг мэдээлэл тєдийхєнєєр хvмvvнийг vнэлэх нь зохимжтой гэж vv. Одоо бvр ийм мэдээ нийтлэлийг хэр барагийн хvн уншаад тоохоо байсан. Улс нь ч, ард тvмэн нь ч адилхан хєсєр гээсэн гэж хэлэхэд нэг их хилсдэхгvй болов уу.

Ард тvмэн ийм гарчигтай мэдээллийг нь уншаад ‘’хєєрхий дєє,  сайн хvн байсан юмсан‘’ гэх зvйл яриад уулга алдаад л єнгєрнє. Харин улс тvvнийг бvр тоох ч vгvй. Эгээтээ л ‘’єє єнгєрчихєє юу, за болж дээ, улсаас оршуулганы зардал мєнгийг нь батлуулж авна биз’’ гэх юм яриад гэмших сэтгэлгvй, бvлтэлзэх нvдгvй таг дуугvй єнгєрєєсєєр олон ч жилийг vдэж байна даа.

Даанч яав даа. Дахиад олдохгvй хvмvvнээ хамгаалж, хайрлахгvй яав даа гэж санаа алдах хvн энэ монголд минь бvр дэндvv гэхэд дэндvv цєєхєн болчихжээ. Тэгсэн хэрнээ хvмvvнээсээ илvvтэйгээр малдаа барж идэхээргvй хєрєнгє, батлаад ч vр дvнд хvрэхгvй тєсєв хєтєлбєр боловсруулж, тvvндээ тэрбум тэрбумаар нь мєнгийг цацна гээч.

Энэ жил тийм хэмжээний мал устлаа, дараагийн жил энэ тоог бууруулахын тєлєє улсаас бид юуг хийвэл зохих вэ гэсэн бодол тєрийн хэдэн тэргvvнvvдийн тархинд єдрийн бодол шєнийн зvvд. Харин ар талд нь єнєєх ард тvмэн нь арван мянгад хуурагдаад, алтан амиа алдсаар л байгааг хэн ч анзаардаггvй.

Улсаас єгсєн нэртэй єнєєх арван мянгаа авсан хvнийг л бvртгэж, єгсєн мєнгєє л тоолохоос энэ улсын тєлєє єєр юу хийсэн юм бэ тэд. Хvмvvнээ хорогдохоос нь ємнє, эхийг эндэхээс нь ємнє аврах талаар ухаанаа уралдуулж болохгvй юм гэж vv энэ тєрийн тэргvvнvvд.

Єнєє жил хичнээн хvмvvн тэнгэрийн орон руу хальсаныг хэлж мэдэхгvй юм. Магад урьд жилvvдийнхээс илvvтэйгээр хальсан биз. Эсвэл хvмvvн нь олноор vрэгдэх тусам энэ vнэ цэнэ гээч нь алдагдаад байдаг юм уу. Vгvй бол єнєєх хар єдєр эрдэнэт таван хvний амь нас vрэгдсэнээс хойш та бидний алтан амь vнэлэгдэхээ байчихсан юм уу.

Гэтэл дэлхийн бусад улс орныг хар л даа. Уурхайд ажилчид нь дарагдахад улсын Ерєнхийлєгч нь хамтран зvтгэж аврах ажиллагаанд биечлэн оролцож байна, Хvний амь эрсдэхээс сэргийлж хуулийн дагуу зохицуулалт хийж байна, Харийн улсад энгийн иргэн нь шийтгэгдэх гэж байхад тєрийн тvшээ ємнєєс нь єршєєл ирж байна, гадаадад ажиллаж, хєдєлмєрлєж байгаа иргэдийнхээ хєдєлмєрийн баталгааг хангахын тулд тєр засаг нь анхаарч байна, дайнд мордсон цэргvvдийнхээ ар гэрийг тєр дааж vлдэж байна.

Харин манай улсад бvх зvйл эсрэгээрээ. Уурхайд дарагдана уу, цас шуурганд хєлдєнє vv, бусдад хорлогдоно уу, амиа хорлоно уу тєр тvvнийг vл анзаарна. Ерєнхийлєгч нь єндєр дээд зэргийн хvмvvстэй л ойр байхаас зовлонд нэрвэгдсэн ард тvмэнтэйгээ элэг нэгтэй байсныг л санахгvй юм. Тєр засаг нь гадаадад ажиллаж хєдєлмєрлєж, сурч байгаа иргэдээ тоох ч юм алга. Хичнээн хvн гадаадад зовж зvдэрч, худалдагдаж, vхэж vрэгдэж байгааг анзаарах сєхєє ч алга. Энхийн сахиулахын тєлєє дайны талбар луу залуус бор зvрхээрээ зvтгэж, мєнгєний хойноос улайрч л явна. Мєнгєнєєс єєр юуг ч тєр засаг амлаагvй шvv дээ.

Тэгсэн хэрнээ нэг УИХ-ын гишvvн хаа нэгтээ тєєрєхєд улс даяараа сvр дуулиан болно. Тєрийн нэг єндєр албан хаагч нь гадаадад хэрэгт холбогдоход тєр засгаараа сандралдана. Нэг намын даргын бие нь євдвєл бєєн сvр бадруулж, бичихгvй сонин, мэдээлэхгvй телевиз, ярихгvй хvн гэж vгvй. Тєрийн тvшээ хvн усанд живж буй хvнийг аврах юм бол тэнгэрийн мундаг атгалаа л гэсэн vг. Харин би амьдралынхаа туршид арван хvний амь насыг аварсан байлаа ч падгvй.

Ийм байж болно гэж vv. Эрх мэдэл хvнийг vнэ цэнэд хvргэдэг юм бол би ч vнэ цэнэтэй баймаар байна. Vхсэн хойноо ч vнэ цэнэтэй баймаар байна. Тэгэхийн тулд заавал тєрийн тvшээ болох хэрэгтэй юу. Тєрийн тvшээ болж байна гэж зvvдэндээ ч болов зєгнєх юмсан.

Авъя авъя гэчихээд єгєхєєр нь болъё гэдэг ‘’монголын зан’’

               

                УИХ-ын сонгуулийн амлалтаа гэж. Нэг хэсэг та бид доод тал нь нэг сая тєгрєгтэй болно гэж хєєрцєглєж байсан vе санаанд орчихлоо байна. Яагаав дээ, нєгєє Эх орны хишиг, Эрдэнийн хувь гээд л амлаад байсан мєнгєнvvд. Яг угтаа бол тухайн vеийн сонгуулиар бvгд л хэн нь илvv найдвартай тvvнд л саналаа єгье гэсэн бодлоор л сонгуулиа єгсєн шvv дээ.

Гэтэл найдвараа тээн байж єгсєн санал нь єнєєдєр аль ч vгvй хоцорч байх шиг. Тухайн vед сонгуулиа єгчихєєд л ард иргэд бараг сая тєгрєгєєрєє юу хийхээ тєлєвлєж суух нь холгvй байсан. Олон бvлтэй айл бол бvр мєнгєє нийлvvлж байгаад л бизнес эрхлэх, зарим нь гадаадад гарах гээд их л зvйлийг тєлєвлєж байсан нь нууц биш.

                Их санасан газар есєн шєнє хоосон гэгчийн vлгэрээр єнєєдєр ард тvмэн хэдэн банкин дээр Эх орны минь хишиг, Эрдэнийн хувь минь гээд хорь гаруйхан мянган тєгрєгєє авах гээд хоёр єдєр дугаарлах нь энvvхэнд байна. Юун нєгєє сая таван зуун мянга, нэг сая тєгрєг. Хорин нэгхэн мянган тєгрєг шvv дээ. Ёстой аманд ч vгvй хамарт ч vгvй хоцрох нь энэ дээ.

                Ємнє нь далан мянгаар нэг, тавин мянгаар дахин нэг єгсєн. Одоо хорин нэгэн мянган тєгрєг єгч байна. Бvгд нийлээд vндсэндээ эх орны минь хишиг гээд яг одоогоор нэг зуун дєчин нэгэн мянган тєгрєгийн хувь хишгийг эх орноосоо та бид хvртээд байна. Єнєєх амлаад байсан хоёр сая таван зуун мянган тєгрєгний хажууд бол єчvvхэн ч, нэг нь амлалтаа биелvvлсэн нэртэй, нєгєєх нь амласныг нь хvртэж байгаа ухаантай. Явсаар явсаар дундаа хийгээд 50:50 гэдэг чинь л болж таарч байгаа биз.

                Гомдлын мєр гээд ард тvмэн авахгvй гээд ч яах билээ. Олдсон багаханыг нь ч гэсэн авч л байя гэж бодож суугаа. Авахынхаа хажуугаар бас зvгээргvй тєр засгаа муулаад л аваад байдаг нь монгол хvний зан гэлтэй. Авмаар байна, єгєєд аль гээд байсан хэрнээ єгч эхлэхээр нь яах гэж єгєєд байгаа юм, vvнээс чинь болоод vнэ хєєрєгдлєє, хvмvvс ядуурч байна, хvvхэд хуурч байгаа юм шиг хачин юм хийлээ гээд шvvмжилж байгаа хэрнээ л банкинд дугаарлаад байдаг нь бас л монгол хvний зан.

                Ер нь нэг нь амласан баандаа єгсєн болж, нєгєє нь нэхсэн нэрэндээ авсан болж хоёрын хооронд, гурвын дунд эргэлдэж байсан дор нэг нь амлахаа больж, нєгєєх нь ч нэхэхээ байчихвал яасан юм бэ монголчууд аа.